مقایسه زوجی طیف بوگاردوس، طیف تورستن، طیف لیکرت، طیف گوتمن

 1)طیف بوگاردوس

 هدف از طیف بوگاردوس سنجش میزان فاصله اجتماعی گروهها می باشد.

و کاربرد این طیف در مواقعی است که مثلا دو گروه مختلف با دو فرهنگ و زبان متفاوت در کنار هم زندگی می کنند و یا در مواقعی که مردمی از ملیتهای گوناگون و با فاصله جغرافیائی در جریان روابطی متقابل قرار میگیرند (مثلا در سنجش نگرش به شغل/ طبقه اجتماعی/ گروههای مذهبی) این طیف بکار می رود .

 این طیف در یک مقیاس تر تیبی (تمایل کامل/ تمایل متوسط/ تا حدودی/ عدم تمایل) میزان تمایل یک گروه را نسبت به سایر گروهها می سنجد.

بوگاردوس برای هر یک از هفت نقطه روی طیف یک جمله اظهاری یا گویه در نظر گرفت. فرض بر این است که اگر کسی با گویه اول موافق باشد با گویه های دیگر نیز موافق است بوگاردوس در تحقیق خود هفت گویه را در نظر گرفته بود (ازدواج – دوست صمیمی – همسایه – همکار – هموطن – میهمان – اخراج)

این طیف کوششی بود که کیفیت ها را دقیقتر سنجیده و در سطح تر تیبی مورد سنجش قرار دارد و نیز برای ترتیب ارجحیت می توان از مقایس طیف بوگاردوس یا طیف فاصله اجتماعی

 این طیف یا مقیاس سنجش فاصله اجتماعی توسط بوگاردوس ابداع گردید. بوگاردوس سعی کرد شیوه ای را بیاید که بوسیله آن بتواند میزان تمایل یا عدم تمایل افراد نسبت به چیزی را بسنجد. بدین منظور طیفی را در نظر گرفت که در یک سوی آن )منتها الیه چپ) تمایل یا پذیرش و در سوی دیگر (منتها الیه راست) عدم تمایل یا انزجار و وسط آن تمایل متوسط تصور شده بود. سپس این طیف را به هفت قسمت تقسیم نمود که بطوریکه امکان انتخاب فی ما بین برای پاسخگو وجود داشته باشد و امکان سنجش دقیق تر فراهم شود.

بوگاردوس برای هر یک از هفت نقطه روی طیف یک جمله اظهاری یا گویه در نظر می گیرد که با توجه به ارزشهای اجتماعی زمان و مکان خود، بیانگر میزان تمایل یا عدم تمایل یک نقطه بر روی طیف بود. این گویه ها را در اختیار پاسخگو می گذارند، که باید اولین احساس و عکس العمل خود را اظهار نماید. این گویه ها به ترتیب شماره گذاری می شوند. بعد شماره هرگویه در درصد افرادی که با آن گویه موافق بوده اند ضرب می شود. از مجموع حاصلضرب ها عددی بدست می آید که بیانگر گرایش پاسخگویان نسبت به آن موضوع است. اینگونه روش استخراج را روش ضریب بندی”یا” “وزنه گذاری” می نامند.

اما  این روش دارای نقاط ضعفی است که از جمله آنها می توان به این امر اشاره کرد :

 که در طیف بوگاردوس فرض بر این است که گویه ها انتخاب شده مبتنی بر ارزشهای جامعه مورد مطالعه باشد اما این تصور به اندازه کافی مستدل نیست و ممکن است بین ارزشهای محقق و ارزشهاافرادی که در مورد آنان تحقیق می شود تفاوت وجود داشته باشد.

علاوه بر آن در این طیف از پاسخگو درخواست می شود که عکس العمل نخستین خود را ارائه دهد اما عملاً به علت تعداد کم گویه ها پاسخگویان فرصت خواهند داشت تا نگاهی چند گویه بیافکنند و سپس عکس العملهای خود را تا حدی کنترل نمایند.

معایب این طیف از معایب این طیف می توان به قصور محقق در تدوین گویه ها –کم بودن گویه ها و فواصل نامتساوی گویه هااشاره نمود

۲)طیف لیکرت

 هدف این طیف اندازه گیری گرایش به یک موضوع بر اساس ارزشهای جامعه می باشد و کاربرد این طیف نیز در جهت بررسی گرایشها نسبت به مسئله سیاسی –اجتماعی و اقتصادی می باشد که در سطح ترتیبی نیز مورد سنجش قرار دارد.

گویه ها در این طیف حداقل ۱۵ تا ۳۰گویه و بیشتر تدوین می شود.

در تدوین گویه ها باید سعی شود از گویه های بی تفاوت ،بی ربط و ابهام آور جلو گیری شود تعداد گویه هائی که گرایش مخالف و موافق دارند باید تقریبا به یک اندازه باشدو نیز طیفی که به پاسخگو داده می شود معمولا از ۵ قسمت تشکیل شده است (کاملا موافقم- موافقم – تاحدودی – مخالفم – کاملا مخالفم) که براساس هدف و روش تحقیق می توان کلمات گویه ها را عوض نمود.

در تدوین گویه ها باید دقت شود تا گویه های بی تفاوت و بی ربط و ابهام آور حذف گردند گویه مستقیما پس از تحقیقات مقدماتی پخش می شوند. پس بهتر است بعد از تدوین پرسشنامه مقدماتی pretest حداقل با ۳۰ نمونه گرفته شود تا بعد از بررسی کمی (روایی) و کیفی (اعتبار) آن گویه های ابهام انگیز حذف گردد.

در این روش نیز تعدادی گویه که نشان دهنده نحوه نگرش نسبت به رویدادی خاص هستند آماده می شود. این گویه ها با ترتیب اتفاقی در اختیار پاسخگو گذاشته می شود. در اینجا پاسخگو در خواست می شود که میزان موافقت یا مخالفت خود را با هر گویه بر مبنای یک طیف بیان کنند. این طیف که معمولاً از پنج قسمت تشکیل شده است :

پاسخگویان گویه ها را بر مینای این طیف بررسی می نماید اما این طیف با اعداد مشخص نشده است تا بر روی پاسخگویان تاثیر نگذارند. لذا پس از بازگشت پرسشنامه ها از طرف پاسخگویان، طیف با اعداد شماره گذاری می شود. طرز شماره گذاری بطور دلخواه است یعنی در یک طیف پنج قسمتی می توان به کاملاً موافق نمره۱ و کاملاً مخالف عدد ۵ یا به جای عدد یک از صفر استفاده کرد. مجموع نمرات که پاسخگویان بدست می آورند بیانگر گرایش آنهاست. به همین دلیل این طیف را طیف مجموع نمرات نیز می نامند.

در مقیاس لیکرت حداقل تعداد پاسخگویان مورد نیاز بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ نفر تخمین زده شده است. در این طیف فواصل بین درجات،یک اندازه پذیزفته شده است. مثلاً فاصله بین کاملاً موافق تا موافق به همان اندازه فاصله بین بی تفاوت تا موافق فرض شده است در صورتیکه عموماً این واقعیت ندارد مثلاً اگر شخص(A) به یک گویه پاسخ بی تفاوت،شخصB موافق و شخصC کاملاً موافق پاسخ دهد. تفاوت گرایش C,B به همان اندازه تفاوت گرایشB,A نیست.

بطور کلی طیف لیکرت نسبت به طیف های قبلی دارای مزایای زیادی است چون نه به تعداد زیادی گویه نیاز دارد نه به قضاوت داوران و در عین حال نتایج حاصله از دقت و اعتبار بیشتری بر خوردار است. لذا این طیف برای بسیاری از تحقیقات میدانی وسیع، در علوم اجتماعی و خصوصاً جامعه شناسی کاربرد دارد و می توان بوسیله آن انواع مسائل (گرایش های سیاسی، مذهبی، نژادی، شغلی و…..) را سنجید.

 ۳)طیف تورستن

ابتدا گویه ها را انتخاب کرده و بعد از داورانی خواسته می شود تا گویه ها را در ۱۱ طیف تقسیم نمایند.

و ارزش طیف از مجموعه قضاوتها ی داوران برای هر یک از گویه ها بدست می آید.

هدف از این طیف اندازه گیری گرایش به یک موضوع براساس ارزشهای جامعه توسط داوران می باشد.

این طیف نسبت به مقایسه زوجی از حجم کار کمتر و نسبت به بوکادوس از دقت بیشتری بر خوردار است.

برای بررسی اعتبار گویه ها باید به روش کمی و کیفی گویه های ابهام بر انگیز را حذف کرد بدین ترتیب که نمودار تجمعی آنرا کشید ه و ۵۰ درصد را میانه (چارک سوم) و ۲۵درصد را چارک اول و ۷۵ درصد را به عنوان چارک سوم مشخص نمود و عددهای آنها را مشخص کرد. که برای پیدا کردن گویه های مبهم می توان از فرمول ضریب ابهام استفاده نمود که عبارت است از :

پس کمترین Qها را انتخاب كرده و بقیه را حذف می کنیم.

 این روش نسبت به مقایسه زوجی از حجم کار کمتر و نسبت به طیف بوگاردوس از دقت بیشتری برخوردار است. در این روش اطلاعات یا گویه ها در مورد موضوع خاصی ارائه می دهند البته تعدادی این گویه ها بیشتر از طیف بوگردوس است. این گویه که گرایش مثبت و منفی را نسبت به موضوع خاصی بیان می کنند بر روی محور یا طیفی که یازده قسمت با فواصل متساوی تقسیم شده که منتها الیه چپ آن گرایش بسیار مثبت و در وسط گرایش متوسط و در منتها الیه راست آن گرایش بسیار منفی مشخص شده است.

پس گویه هایی که محقق حدس زده با گرایش در رابطه اند بر روی طیف توزیع می شوند. اما توزیع این گویه ها بر روی طیف تنها بوسیله محقق نمی شود بلکه بوسیله تعداد زیادی از افراد که با ارزشهای جامعه مورد نظر محقق آشنا باشند انجام می گیرد و به هریک از این داوران یک دسته از گویه ها و یک طیف یازده قسمتی داده می شود. پس از آن، گویه ها را از آنها پس گرفته و هر دسته را مبنای شماره گویه مرتب می کنند و میانگین نمونه گویه هایی که پاسخگو با آنها موافق بوده است نمایانگر گرایش او نسبت به موضوع مورد مطالعه است. از معایب این طیف : به دلائل مسئله برابری فاصله ها : یعنی استفاده از علامت گذاریهای عددی باعث اشتباه می شود. مثلاً آیتمی که به آن عدد ۴داده شده دو برابر میزان گرایشی است که عدد۲ است. بنابراین بر روی آنها بطور دقیق نمی توان محاسبات ریاضی و آماری را پیاده نمود.

علاوه بر آن قضاوتهای متخصصان (داوران) نیز روی آن تاثیرگذار است و این امر به تعداد و خصوصیات آنان بستگی دارد و نیز اگر چه این طیف حجم کاریش نسبت به روش مقایسه زوجی کاهش می یابد اما نسبت به طیف ها دیگر از زحمت و کار زیادی برای استخراج قضاوت داوران برخوردار است. با وجود این دلایل این طیف با فواصل ظاهراً متساوی یکی از متداول ترین طیف های سنجش در علوم اجتماعی است.


هدف از این طیف تنظیم گویه ها بنحو کاملا تراکمی و انباشتی می باشد

و این طیف به عنوان طیف میزان نگار در سطح اسمی (بلی /خیر –موافقم /مخالفم)می تواند گرایش به یک موضوع را براساس ارزشهای جامعه مبتنی بر آرای پاسخگویان نمرات گویه های تعیین شده را بسنجد. اگر پاسخگو به تمام گویه ها مثبت پاسخ دهد بالاترین نمره را می گیرد.

پس برای مشخص کردن ضریب بازنمائی می توان از یک منهای تعداد خطاها تقسیم بر تعداد پاسخگو ضربدر تعداد گویه ها استفاده کرد.

 مقیاس گوتمن یا مقیاس دارای سلسله مراتب به این ترتیب است که پاسخگویان که به یک گویه پاسخ موافق می دهند از پاسخگویانی که به همان گویه پاسخ مخالف می دهند مجموع نمره بیشتری کسب نمایند و این کار در صورتی عملی است که گویه ها مانند طیف بوگاردوس  مرتب شوند یعنی بصورت انباشته ای یا یکنواخت و یا به اصطلاح دیگر همگن که :

اولاً در آغاز گویه ای قرار گیرد که بیانگر شدیدترین گرایش مثبت یا منفی باشد و در گویه های بعدی به تدریج از این شدت کاسته شود.

ثانیاً اگر پاسخگویی از بین ۷ گویه که در طیف بوگاردوس با گویه سوم موافقت کرد به معنی آن است که با گویه های ضعیف تر (۴و۵و۶) نیز موافق است.

در این روش با دانستن مجموع نمرات پاسخگویان بدون داشتن بقیه اطلاعات می توان به عکس العملهای آنان نسبت به گویه ها پی برد که به این امر”بازنمایی”گویند.

چون گویه هایی که مثبت ترین، رتبه یک را دارند و رتبه دوم را به دومین گویه از نظر مثبت بودن و الی آخر، بنابراین برای هر پرسش شونده یک معیار رفتاری دریافت می کنیم. یعنی اگر شخص با گویه موافق باشد(+) یک امتیاز به وی داده خواهد شد، اگر وی گویه را رد کند(-) امتیاز به وی داده نخواهد شد . به این ترتیب برای هر پرسش شونده یک معیار رفتاری دریافت می کنیم که براساس مجموع امتیازات پاسخهای داده شده محاسبه می شود. اما با طیف گوتمن مسائل جزئی را می توان با دقت بیشتری سنجید و اما برای بررسی مسائل وسیع، نیاز به طیف هایی چون طیف لیکرت داریم. اگر چه از دلایل اهمیت طیف گوتمن وجود نقطه صفر عینی است که سنجش را از دقت بیشتری برخوردار کرده است اما این طیف نیز مانند طیف ها قبلی از سطح یک مقیاس ترتیبی تجاوز نکرده است و نمی توان ادعا کرد که فواصل بین نمرات یکسان بوده است. گاهی نیز این اتفاق می افتد که گویه ها نامناسب باشند و در پایان کار، کلیه زحمات به هدر رود. علاوه بر این، یک طیف تهیه شده برای یک شرایط مکانی و زمانی معین، ممکن در شرایط کمی متفاوت غیر قابل استفاده شود.

 بر این اساس علی رغم تمامی تفاوتهای موجود بین نحوه کار روشهای مختلفی که توضیح داده شده، مشکلات و مسایلی هنوز وجود دارد که کم وبیش در مورد همه روشهای نامبرده صادق است : این ایرادها شامل دقت اندازه گیری، پایایی، تخمین یا حدس درباره یک بعدی بودن محدوده های نگرش می شود.

در مورد همه روشها توصیه می شود که از کاربرد کلیشه ای آن خودداری کرد و محقق باید در صورت لزوم، روشهای مختلف را به صورت ترکیبی ویا همزمان به کار ببرد.

. روش جدول مورگان:

زمانی که نه از واریانس جامعه و نه از احتمال موفقیت یا عدم موفقیت متغیر اطلاع  دارید و نمی توان از فرمولهای آماری برای براورد حجم نمونه استفاده کرد از جدول مورگان استفاده می کنیم. S:حجم نمونه، N:حجم جامعه  

مقدمه
طرح تحقيق، مهم ترين و اصلي ترين بخش يك كار تحقيقي و پژوهشي است، طرح تحقيق ( Proposal) اصل تحقيق نيست، بلكه طرح اوليه و طرح پيشنهادي تحقيق است، طرح تحقيق در واقع شبيه طرح اوليه و پيشنهادي يك ساختمان است كه توسط ارشيتكت (پژوهشگر يا محقق) اركان اصلي آن طراحي و محاسبه شده و به صورت نقشه و ماكت ساختمان در آمده است و چنانچه يك مهندس خبره ( استاد راهنما ) به آن نگاه كند، بتواند ساختماني را ( پژوهشي را) كه بر اساس اين نقشه شكل مي گيرد، از قبل براي خود تجسم كند. پژوهشگري كه قصد تحقيق دارد، ابتدا بايد براي پژوهش مورد نظر خود طرح تحقيق بنويسد. طرح تحقيق در واقع نقشه انجام تحقيق است و راهنماي محقق براي عملياتي كردن و اجراي تحقيق است .
هر چند انتخاب موضوع و فرايند تهيه و تكميل يك پروپوزال به راحتي و در مدت زماني كوتاه انجام مي شود، ولي بايد توجه داشت كه پروپوزال در واقع پيشنهاديه تحقيق بوده و به منزله نقشه هاي محاسباتي ساختمان است، لذا چنانچه با دقت و با محاسبات دقيق طراحي گردد، پژوهشگر در انجام مراحل بعدي با مشكل اساسي روبرو نخواهد شد. به عبارت ديگر چنانچه دانشجوئي عنوان پژوهش خود را درست انتخاب كرده باشد و تمامي اركان و اجزاء پروپوزال به ويژه طرح مسئله، اهميت و ارزش تحقيق، تاريخچه مطالعات، اهداف، سئوالات، فرضيه ها و روش و مراحل انجام تحقيق را به طور دقيق و كامل تهيه كرده باشد، در انجام پژوهش با مشكلاتي از جمله سر درگمي و ابهام روبرو نخواهد شد، به طوري كه گفته مي شود پژوهشگري كه طرح تحقيق خود را به طور دقيق، روشن و كامل نوشته، به نظر مي رسد بيش از 50 درصد رساله يا پايان نامه خود را تهيه كرده است.

اجزاء تشكيل دهنده طرح تحقيق
1- عنوان تحقيق
نخستين گام در انجام تحقيق، تعيين عنوان تحقيق است. هيچ پژوهشگري نمي تواند بدون مشخص شدن عنوان تحقيق، پژوهش را آغاز كند. عنوان به منزله مقصد و طرح نهايي انجام پژوهش است و لذا در تعيين و انتخاب آن توجه به نكات زير ضروري است:
1- بهتر است عنوان تحقيق نه خيلي كوتاه، نه خيلي طولاني، بلكه مختصر، جامع، رسا و غير سئوالي باشد.
2- بهتر است در ابتداي عنوان از واژه هايي چون: بررسي، ارائه الگو، مطالعه، طراحي، تحليلي بر، تبيين و ....استفاده شود.
3- بهتر است در عنوان تحقيق به نوعي متغير هاي مستقل و وابسته نشان داده شوند.
4- موضوع تحقيق بايد نو و جديد باشد.
5- عنوان پژوهش بايد ارزش تحقيق داشته باشد.
6- پژوهشگر بايد توان انجام تحقيق را داشته باشد.
7- موضوع تحقيق در حوزه كاري و تخصصي پژوهشگر باشد.
8- موضوع پژوهش بايد به گونه اي باشد كه جامعه به انجام تحقيق در مورد آن نيازمند باشد و پژوهش بتواند با نتايج خود مشكلي را از جامعه برطرف كند.
9- پژوهشگر به عنوان تحقيق و انجام پژوهش در مورد آن ميل و علاقه داشته باشد.
10- موضوع تحقيق بايد عملي و اجرائي بوده و قابليت انجام تحقيق را داشته باشد .
11- عنوان تحقيق بايد به گونه اي باشد كه هدف هاي تحقيق را بيان كند .
12- بهتر است در عنوان تحقيق، قلمرو مكاني و محدوده زماني پژوهش مشخص گردد.

2-اصطلاحات و واژه ها
معمولا تعدادي از اصطلاحات و واژه هاي فني و تخصصي مربوط به عنوان و موضوع پژوهش ( 3 تا 6 ) ارائه شده و براي هريك مختصراً از منابع اصلي و معتبر، تعريفي آورده مي شود.

3- شرح و بيان مسئله تحقيق ( طرح يك مشكل)
مسئله در واقع سئوالي است كه در ذهن پژوهشگر راجع به يك پديده، مشكل يا معضل مطرح مي شود، هدف محقق از طرح اين سئوال ريشه يابي، علت يا علل به وجود آورنده آن مشكل و يا راهكارهاي رفع آن است.
در بيان مسئله محقق بايد نكات زير را رعايت كند:
1- محقق، شواهدي بايد نشان دهد كه معضلي يا مشكلي در جامعه وجود دارد.
2- محقق بايد مشكل مطرح شده را بيان كند و ابعاد مختلف آن را به طور مستند نشان دهد.
3- محقق بايد نشان دهد که قصد او از انجام تحقیق چیست؟ کدام متغیرها را قصد دارد مطالعه کند؟ نحوه ي مطالعه متغیرها ( اثر، رابطه یا ...) چگونه است.
4- پژوهشگر در پایان بهتر است محدوده زمانی و قلمرو زمانی تحقیق را هم مشخص کند.
بطورکلی مسئله تحقیق باید مشکل را مطرح کند، ابعاد آنرا مستند نشان دهد، انگیزه پژوهشگر را بیان کند ، متغیرها را نشان داده، نحوه بررسی آنها را روشن نموده و محدوده مکانی و زمانی تحقیق را تعیین نماید.

4-اهمیت و ضرورت موضوع تحقیق
در این مورد پژوهشگر باید مشخص کند که موضوع تحقيق چه اهميتي دارد و ضرورت انجام اين پژوهش چيست و نتايج آن در چه زمينه اي از اهميت بيشتري برخوردار است.
- اهمیت این تحقیق در ارتباط با نظریه های موجود چیست؟
- نتایج این تحقیق در غنا بخشیدن به ادبیات موضوع چه نقشي دارد؟
- نقش نتایج تحقیق در ارائه مدل، الگو، نظريه جدید یا توسعه و بسط نظریه های قبلی چگونه است؟
- اهمیت نتایج تحقیق برای مدیران و برنامه ریزان چیست؟
- نتایج مثبت اين تحقیق در ابعاد آموزشي و پژوهشي چه اثري دارد؟
- نتایج مثبت این تحقیق در ابعاد پژوهشی چگونه است؟

5-پیشینه تحقیق
برای اینکه پژوهشگر تحقیقات خود را در راستای پژوهش های هم خانواده قرار دهد و آن را با دستاوردهای تحقیقات دیگران هماهنگ کند، نیاز دارد با مراجعه به اسناد و مدارک پیرامون موضوع و مسئله ای که برای تحقیق انتخاب کرده، آگاهی خود را گسترش دهد.
هدف از گنجاندن بخش پیشینه تحقیق و ادبيات موضوع، توجه به نكات زير است :
1-برقراری ارتباطی منطقی میان اطلاعات پژوهش های قبلی با مسئله تحقیق
2-آشنایی با چارچوب نظری یا تجربی مسئله تحقیق
3-آشنایی با روش های تحقیق مورد استفاده در پژوهش های گذشته
4-پیشگیری از دوباره کاری
5-استفاده از تجربيات مفيد محققان قبلي
6-آگاهي از نقاط ضعف پژوهش هاي پيشين
جهت دسترسي به اهداف بالا و تدوين مطالب پيشينه، رعايت نكات زير ضروري است:
الف-منابع اطلاعاتي مرتبط با موضوع انتخاب گردد
ب- نتایج تحقیقات قبلی مطالعه، نقد و بررسی شود
ج- ترتيب موارد از كلي به جزئي ( عمومي به اختصاصي ) تدوين گردد

شیوه تدوین تحقیقات انجام شده

6-اهداف تحقیق
اهداف تحقیق می تواند به دو صورت کلی و ویژه مطرح شوند:
الف-هدف کلی
هدف کلی مستقیماً ازموضوع تحقیق مشتق می شود.
ب-اهداف ویژه
این هدف ها از مسئله پژوهش و از اهداف کلی مشتق می شوند و در واقع زیر مجموعه هدف یا اهداف کلی پژوهش هستند. این اهداف تصریح مي کنند که در این تحقیق چه چیزی انجام می شود و چه چيزي انجام نمي شود.

7- سوالات تحقیق
در صورتی که تحقیق با توجه به پیشینه پژوهش نتواند جهت خاصی را برای یافته های خود پیش بینی نماید و رابطه ی بین متغیرها را حدس بزند، می تواند به بیان سئوالات پژوهش بپردازد. در طرح سئوالات تحقيق توجه به نكات زير ضروري است:
- سئوالات پژوهش مستقیماً از اهداف تحقیق منشأ می گیرند.
در سوالات تحقیق، یک نوع متغیر مطرح می شود.-
- آوردن کلمه آیا در ابتدای سئوالات چندان مطلوب نیست.
بهتر است تعداد سئوالات محدود، شفاف و بدون ابهام باشد.-

8-فرضیه
- فرضیه، حدس و گمان محقق در مورد علل بوجودآمدن مشكل يا ارائه راه حل هاي آن است.
فرضیه، حدس و گمان محقق و در واقع جواب حدسی پژوهشگر در مورد سئوالات تحقیق است.-
- فرضیه، حدس و گمان پژوهشگر در مورد وجود تفاوت، احتمال رابطه و یا اثر بین دو یا چند متغیر است.
- فرضیه، حدس و گمانی است که مبتنی بر دانش و تجربه در مورد حل یک مسئله است.
- اغلب فرضیه ها حدسیاتی است که به طور منطقی از نظریه ها بر می آیند.
- فرضیه جمله خبری ساده ای است که در آن دو یا چند متغیر ( مستقل و وابسته)دیده می شود.
توجه: هماهنگي، همسويي و تعادل تعداد فرضيه ها با سئوالات پژوهش بسيار لازم است.
براي مثال، يك فرضیه ساده این است که بگوییم: میزان سواد با تعداد اولاد رابطه دارد یا تعداد خودروها در میزان آلودگی هوا اثر دارد.
توجه: صحت(تایید) یا عدم صحت فرضیه (رد) در محک آزمایش و مطالعه و تحقیق تعیین می شود، لذا پژوهشگر حق ندارد از قبل و بطور جانبدارانه در پی تأييد آن باشد و بايد بداند رد یا تأیید فرضیه هیچ گونه اثر منفی برای پژوهش و پژوهشگر ندارد.

9-روش و مراحل تحقیق
يكي از اركان تحقيق و يا پژوهش كه در پروپوزال مطرح مي شود، تعيين نوع تحقيق و مراحل انجام آن است. در اين مورد محقق ضمن اشاره به نوع تحقيق، مراحل انجام آن را شامل: ابزار گردآوري داده ها، روش گردآوري اطلاعات، جامعه آماري و حجم نمونه ، روش انتخاب نمونه از جامعه آماری، ابزار تجزیه و تحلیل داده ها و بالاخره روش هاي تجزيه و تحليل داده ها( روش های تحلیل کیفی و کمی) را توضیح می دهد.

در زير به تعدادي از انواع تحقيق به طور مختصر اشاره مي شود.
انواع تحقیق براساس هدف
1-تحقیقات بنیادی
این تحقیقات در پی شناخت و کشف روابط بین پدیده ها و درک اصول و قوانین طبیعی است. این تحقیقات نظریه ها و فرضیه ها را آزمایش می کنند، قوانین علمی را کشف کرده و مرزهای دانش را توسعه می دهند.
2-تحقیقات کاربردی
-این تحقیقات برداده ها ونتايج تحقیقات بنیادی تکیه دارند و در پی دستیابی به اصول و قواعدی هستند که بتوان آنها را در عمل و اجرا به کار بست.
-این تحقیقات در پی شناخت علل مشکلات و حل آنها هستند و کاربردی فراگیر دارند.

3- تحقيقات توسعه اي
اين تحقيقات در پي شناخت راه هاي بهبود يا افزايش توليد و روش هاي جديد توليد كالا و خدمات بوده و عمدتأ متوجه نوآوري در فرايند ها، ابزارها و محصولات در يك زمان و مكان خاص هستند.
انواع تحقيق بر اساس ماهيت و روش
تحقيقات تاريخي
اين گونه تحقيقات مربوط به موضوعات معين و مربوط به زمان گذشته است و تلاش محقق در جهت كشف حقايق پيشين از طريق جمع آوري اطلاعات و اسناد مربوط به گذشته مي باشد.
تحقيقات توصيفي
هدف اين تحقيقات، توصيف عيني و منظم خصوصيات يك موقعيت يا يك موضوع است البته بدون هيچگونه دخالت يا استنتاج ذهني مثل نگرش سنجي ها و منو گرافي ها. تحقيقات موردي ، تحليل محتوا، قوم نگاري و زمينه يابي از انواع آن محسوب مي شوند .
تحقيقات همبستگي
اين تحقيقات در پي كشف رابطه همبستگي بين متغير هاست. جهت محاسبه ميزان همبستگي بين دو متغير از همبستگي هاي پيرسون و اسپير من و كندال استفاده مي شود.
تحقيقات علي ( علت و معلولي )
در اين تحقيقات پژوهشگر با مطالعه شرايط قبلي درصدد جستجوي علل يا روابطي براي وقوع حوادث است.
تحقيقات پيمايشي
در اين تحقيقات، محقق جهت پاسخ دادن به مسئله زمان حال و جمع آوري اطلاعات خود از روش پيمايشي و عمدتأ از تكميل پرسشنامه و يا مصاحبه استفاده مي كند و هدف محقق تعميم نتايج نمونه به جامعه بزرگتر آماري است.
تحقيقات تجربی (آزمایشگاهي)
از اين تحقيقات معمولأ جهت يافتن راه حل هاي مسائل و يا پيدا كردن راهكارهايي جهت حل مشكلات در زمان حال يا آينده استفاده مي شود، در اين تحقيقات عمدتا از روابط علت و معلولي استفاده مي كنند و محل آزمايش و پژوهش معمولأ آزمايشگاه است و متغير ها براي محقق قابل كنترل مي باشد.

تحقيقات نيمه تجربي
اين تحقيقات بيشتر مربوط به تحقيقات اجتماعي است و امكان كنترل همه متغير ها براي محقق وجود ندارد ، مثل سنجش خصوصيات اجتماعي و فرهنگي افراد.
تحليل محتوا
اين روش معمولا براي سنجش تحليل گفتار يا متن ها استفاده مي شود، مثل مقايسه تحليلي، روزنامه ها، مجلات، نوارها و ...تحليل محتوا در مقولات مطالب عاميانه، علمي( متون مذهبي، كلامي، ادبي و ...) و تحليل هاي كمي و رياضي.
ابزار گرد آوري داده ها
پژوهشگر گاه جهت بدست آوردن اطلاعات به مدارك و اسناد معتبر و موثق ( كتب، منابع آماري و...) مراجعه مي كند كه اين منابع را دست دوم (second-hand) مي نامند و گاهي نيز به منابعي نياز دارد كه در دسترس پژوهشگر نيست و يا به روز نيست، كه در اين جا به گرد آوري اطلاعات از طريق ميداني (survey) يعني تهيه پرسشنامه ، مصاحبه و مشاهده نيازدارد.
ابزار تحليل داده ها
در تهيه جداول، تدوين نمودارها، فرآوري ، دسته بندي ، استخراج و تحليل بهتر داده ها از انواع نرم افزار هاي كامپيوتري چون Spss، excel، GISو... استفاده مي شود.
روش هاي تجزيه و تحليل داده ها
انواع روش هاي تجزيه و تحليل داده هاعبارتند از روش هاي تحليل كيفي و كمي ( آمار توصيفي و استنباطي )
جامعه آماري و حجم نمونه
در اين قسمت جامعه آماري مورد نظر مشخص شد، روش تعيين تعداد نمونه به طور شفاف بيان مي شود و نيزبه نحوه انتخاب نمونه ها از جامعه آماري نيز اشاره مي شود.
10- كاربرد نتايج تحقيق
در اين مورد پژوهشگر به گروه ها، سازمان ها و نهاد هاي استفاده كننده از نتايج تحقيق اشاره مي كند.
11- محدوديت هاي تحقيق
در اين مورد محقق با بيان محدوديت هايي كه سر راه تحقيق است، به خواننده پيام مي دهد كه در مورد فرايند تحقيق قضاوت عادلانه اي داشته باشد.
در هر تحقيق تعدادي از محدوديت هاي احتمالي به شرح زير مي تواند سر راه محقق قرار گيرد:
- كمبود منابع علمي
- كمبود منابع مالي
- ضعف همكاري سازمان ها و نهاد ها
- گرفتاري هاي شخصي محقق
- كمبود زمان در اختيار
- تعداد و متغيرهاي ناخواسته
- ناهماهنگي اساتيد راهنما

مقدمه

مقاله هاي علمي-پژوهشي را با روش ها و آزمون هاي آماري مورد استفاده مي شناسند و ديگر گرد هم آوردن مطالب نويسندگان مختلف ارزش علمي و پژوهشي ندارد. علم آمار با پردازش داده ها و تبديل آنها به اطلاعات مورد نياز، زمينه اخذ تصميم را فراهم مي آورد. هنر مديران و کارشناسان در نحوه استفاده از روشهاي آماري و تحليل اطلاعات به دست آمده تجلي پيدا مي کند. امروزه بندرت مي توان بدون استفاده از روشهاي آماري اقدام به تفسير، تبيين و تحليل نتايج به دست آمده از تحقيق ها و پژوهش هاي علمي کرد.

آمار در دو شاخه آمار توصيفي و احتمالات و آمار استنباطي بحث و بررسي مي شود. احتمالات و تئوريهاي احتمال اساسا از دايره بحث ما خارج است. همچنين آمار توصيفي مانند فراواني، ميانگين، واريانس و ... نيز مفروض در نظر گرفته شده اند. در اين مقاله با تاکيد بر فنون و روش هاي آماري استنياطي، کاربرد آمار در مقاله هاي علمي-پژوهشي ارائه خواهد شد.

.1 آمار استنباطي و آمار توصيفي

در يک پژوهش جهت بررسي و توصيف ويژگيهاي عمومي پاسخ دهندگان از روش هاي موجود در آمار توصيفي مانند جداول توزيع فراواني، در صد فراواني، درصد فراواني تجمعي و ميانگين استفاده ميگردد. بنابراين هدف آمار توصيفي يا descriptive محاسبه پارامترهاي جامعه با استفاده از سرشماري تمامي عناصر جامعه است.

در آمار استنباطي يا inferential پژوهشگر با استفاده مقادير نمونه آماره ها را محاسبه کرده و سپس با کمک تخمين و يا آزمون فرض آماري، آماره ها را به پارامترهاي جامعه تعميم مي دهد.براي تجزيه و تحليل داده ها و آزمون فرضيه هاي پژوهش از روش هاي آمار استنباطي استفاده مي شود.

پارامتر شاخص بدست آمده از جامعه آماري با استفاده از سرشماري است و شاخص بدست آمده از يک نمونه n تائي از جامعه آماره ناميده مي شود. براي مثال ميانگين جامعه يا µ يک پارامتر مهم جامعه است. چون ميانگين جامعه هميشه در دسترس نيست به همين خاطر از ميانگين نمونه يا که آماره برآورد کننده پارامتر µ است در بسياري موارد استفاده مي شود.

2 .آزمون آماري و تخمين آماري

همانطور که در بخش روش نگارش يک مقاله علمي-پژوهشيعنوان شد در يک مقاله پژوهشي يا يک پايان نامه بايد سوال پژوهش يا فرضيه پژوهش مطرح شود. اگر تحقيق از نوع سوالي و صرفا حاوي پرسش درباره پارامتر باشد، براي پاسخ به سوالات از تخمين آماري استفاده مي شود و اگر حاوي فرضيه ها بوده و از مرحله سوال گذر کرده باشد، آزمون فرضيه ها و فنون آماري آن به کار مي رود.

هر نوع تخمين يا آزمون فرض آماري با تعيين صحيح آماره پژوهش شروع مي شود. سپس بايد توزيع آماره مشخص شود. براساس توزيع آماره آزمون با استفاده از داده هاي بدست آمده از نمونه محاسبه شده آماره آزمون محاسبه مي شود. سپس مقدار بحراني با توجه به سطح خطا و نوع توزيع از جداول مندرج در پيوست هاي کتاب آماري محاسبه مي شود. در نهايت با مقايسه آماره محاسبه شده و مقدار بحراني سوال يا فرضيه تحقيق بررسي و نتايج تحليل مي شود. در ادامه اين بحث موشکافي مي شود.

.3 آزمون هاي آماري پارامتريک و ناپارامتريک

آمار پارامتريک که در خلال جنگ جهاني دوم شکل گرفت در برابر آمار پارامتريک قرار مي گيرد. آمار پارامتريک مستلزم پيش فرضهائي در مورد جامعه اي که از آن نمونه گيري صورت گرفته مي باشد. به عنوان مهمترين پيش فرض در آمار پارامترک فرض مي شود که توزيع جامعه نرمال است اما آمار ناپارامتريک مستلزم هيچگونه فرضي در مورد توزيع نيست. به همين خاطر بسياري از تحقيقات علوم انساني که با مقياس هاي کيفي سنجيده شده و فاقد توزيع (Free of distribution) هستند از شاخصهاي آمارا ناپارامتريک استفاده مي کنند.

فنون آمار پارامتريک شديداً تحت تاثير مقياس سنجش متغيرها و توزيع آماري جامعه است. اگر متغيرها از نوع اسمي و ترتيبي بوده حتما از روشهاي ناپارامتريک استفاده مي شود. اگر متغيرها از نوع فاصله اي و نسبي باشند در صورتيکه فرض شود توزيع آماري جامعه نرمال يا بهنجار است از روشهاي پارامتريک استفاده مي شود در غيراينصورت از روشهاي ناپارامتريک استفاده مي شود.

.4 خلاصه آزمونهاي پارامتريک

آزمون t تك نمونه :براي آزمون فرض پيرامون ميانگين يک جامعه استفاده مي شود. در بيشتر پژوهش هائي که با مقياس ليکرت انجام مي شوند جهت بررسي فرضيه هاي پژوهش و تحليل سوالات تخصصي مربوط به آنها از اين آزمون استفاده مي شود.

آزمون t وابسته :براي آزمون فرض پيرامون دو ميانگين از يک جامعه استفاده مي شود. براي مثال اختلاف ميانگين رضايت کارکنان يک سازمان قبل و بعد از تغيير مديريت يا زماني که نمرات يک کلاس با پيش آزمون و پس آزمون سنجش مي شود.

آزمون t دو نمونه مستقلاین آزمون میانگین دوگروه از پاسخگویان را با یکدیگر مقایسه می کند. از این آزمون برای محاسبه فاصله اطمینان و یا آزمون فرضیه تفاوت میانگین دو جمعیت (در زمان نامشخص بودن انحراف استاندارد و استقلال نمونه ها از یکدیگر)استفاده می شود. به عبارتی در این آزمون میانگین های بدست آمده از نمونه های تصادفی مورد قضاوت قرار میگیرند

پیش فرضهای آزمون t

1-      مقیاس متغیر وابسته باید کیفی و در سطح اسمی باشد.

2-      مقادیر دو متغیر باید مستقل و از دو جامعه باشند

3-      توزیع داده های متغیر وابسته باید نرمال باشند در صورد نرمال نبودن از یو من - وایت نی استفاده می شود . .

آزمون t هتلينگ :براي مقايسه چند ميانگين از دو جامعه استفاده مي شود. يعني دو جامعه براساس ميانگين چندين صفت مقايسه شوند.

تحليل واريانس (ANOVA): از اين آزمون به منظور بررسي اختلاف ميانگين چند جامعه آماري استفاده مي شود. براي نمونه جهت بررسي معني دار بودن تفاوت ميانگين نمره نظرات پاسخ دهندگان بر اساس سن يا تحصيلات در خصوص هر يک از فرضيه هاي پژوهش استفاده مي شود.

تحليل واريانس چندعاملي (MANOVA): از اين آزمون به منظور بررسي اختلاف چند ميانگين از چند جامعه آماري استفاده مي شود.

تحليل کوواريانس چندعاملي (MANCOVA):چنانچه در MANOVA بخواهيم اثر يک يا چند متغير کمکي را حذف کنيم استفاده مي شود.

ضريب همبستگي گشتاوري پيرسون:براي محاسبه همبستگي دو مجموعه داده استفاده مي شود.

.5 خلاصه آزمونهاي ناپارامتريک

آزمون علامت تك نمونه :براي آزمون فرض پيرامون ميانگين يک جامعه استفاده مي شود.

آزمون علامت زوجي :براي آزمون فرض پيرامون دو ميانگين از يک جامعه استفاده مي شود.

ويلکاکسون :همان آزمون علامت زوجي است که در آن اختلاف نسبي تفاوت از ميانگين لحاظ مي شود.

مان-ويتني:به آزمون U نيز موسوم است و جهت مقايسه ميانگين دو جامعه استفاده مي شود.

کروسکال-واليس: از اين آزمون به منظور بررسي اختلاف ميانگين چند جامعه آماري استفاده مي شود. به آزمون H نيز موسوم است و تعميم آزمون U مان-ويتني مي باشد. آزمون کروسکال-واليس معادل روش پارامتريک آناليز واريانس تک عاملي است.

فريدمن: اين آزمون معادل روش پارامتريک آناليز واريانس دو عاملي است که در آن k تيمار به صورت تصادفي به n بلوک تخصيص داده شده اند.

نيکوئي برازش :براي مقايسه يک توزيع نظري با توزيع مشاهده شده استفاده مي شود و به آزمون خي-دو يا χ² نيز موسوم است. مدل معادلات ساختاري که در آن پژوهشگر يک مدل نظري را براساس روابط متغيرها ترسيم کرده است از همين ازمون بهره گرفته مي شود. اکنون به تبع افزايش توانمندي نرم افزارهايي مانند LISREL مي توان از آن به سهولت استفاده کرد.

کولموگروف-اسميرنف :نوعي آزمون نيکوئي برازش براي مقايسه يک توزيع نظري با توزيع مشاهده شده است.

آزمون تقارن توزيع :در اين آزمون شکل توزيع مورد سوال قرار مي گيرد. فرض بديل آن است که توزيع متقارن نيست.

آزمون ميانه :جهت مقايسه ميانه دو جامعه استفاده مي شود و براي k جامعه نيز قابل تعميم است.

مک نمار :براي بررسي مشاهدات زوجي درباره متغيرهاي دو ارزشي استفاده مي شود.

آزمون Q کوکران:تعميم آزمون مک نمار در k نمونه وابسته است.

ضريب همبستگي اسپيرمن:براي محاسبه همبستگي دو مجموعه داده که به صورت ترتيبي قرار دارند استفاده مي شود.